مقدمه

 (((  دیکشنری  بلوچی  به  فارسی   )))

تهیه و تنظیم  :  شاعر محمدامین دهواری نژاد

www.dehvary.blogfa.com

بلوچی هر بلوچے  ٹهل  و  شاننت        بلوچی   مئ   شمئ   ماتی   زباننت

بلوچی هر  بلوچے   نام ُ   ننگ ءُ        بلوچی  مئ   شمئ   نام  وُ  نشاننت

چه  رونشتا  بِِگر   تا    رو درهتا        چه   پَهکینان   کدیمی  مئ   زباننت

مہ  دگنیایا  نگندی  مَٹ  و   دَروَر        که   بُنگیجی   کدیمی   پا رسیا ننت

مہ اے باره گوشیت  واجه الفبا ئن       اوستا ،  پهلوی ،  مادۓ  میان إنت

بلۓ  مَرچی   چِه  پَش کپتہ   زبانا      چو ڈونڈے کپَتَگ ءُ مورینک وراننت

مہ  آس  و  اَنگران   کپتا   بلوچی       چہ  بُندر  ریشگانی   گؤن  سچاننت

شه چار نیمگ پرنچاننت زبان مئی        چو  مَشکے  پـٹت  و  آپی  رچاننت

عرب اردو و  اَؤگان دست پہ دستا         دگہ   دیمے  مئی  پارسی   زباننت

شموشگ بوت چہ مَجگاَ  آ  بلوچی        زبر  دستین   زبانان  هور  بواننت

بلؤچانا   چِه  حالے  گِپت  مَروچی        وتی   ماتی   زباناَ    دور   بواننت

إے وانؤگر و  زانتکار و زباں پؤل        امینے دهوارۓ دردان  شّر بزاننت

گِران  دستاں،  کپان   پادانی   دیما        که  وانوگر   وتی    کدرا   بِزاننت

بِکن   درمان   مروچی    نادراهی        مکن  نیمّون که  باندا  دیر بُواننت

بواننت ؤ  نبیّسنت  هر چه  تواننت        مہ إے درگت  رَد ؤ رَهبَند  مزاننت

چَہ پیشاَ  مئ  زُبان بوتَگ جَریدَگ         شُمئ   مَنّا   زُبان  دارَگ   گِراننت

بِجَن جار وُ بِکش  کوکار وُ بانگۓ        که  آسَر  إے  دَوای  هر  دِلان إنت

چه وَشبَهت و مزَن نامن  بلوچ مئ        بلوچۓ  ریشَگ  اِژ  ایرانیان  إنت

بلوچی  هر بلوچۓ  چَمّ   ءُ   ٹیلَک      ءُ پارسی  روژنی مَئ  رَهنشان إنت

هدف از گردآوی و تنظیم این فرهنگ لغت حفظ و حراست کلمات و اصطلاحات زبان بلوچی و همچنین آشنایی هموطنان ایرانی با این زبان و به تبع آن فرهنگ قوم  بلوچ می باشد.

در این فرهنگ لغت سعی شده  در حد توان از کلمات و اصطلاحات دو گویش مکّرانی و سرحّدی  استفاده شود تا هم استانیهای عزیز مخصوصا قشر تحصیل کرده بتوانند با ریشه یابی و تحقیق کلمات اصیل را از کلمات مهاجر تشخیص داده و در مکالمات و نوشتار از آنها بهره بگیرند.

جهت آشنایی مختصر با زبان بلوچی  مطلبی از  نشریه  فرهنگی - ادبی  ( بلوچی - فارسی ) دانشجویان بلوچ دانشگاه سیستان و بلوچستان  که مصاحبه جناب آقای پیام سردبیر این نشریه با دکتر  محمد دبیر مقدم  زبان شناس و عضو هیئت علمی دانشگاه علامه طباطبائی  در نخستین همایش بین المللی زبان ها وگویش های ایران که در دانشگاه سیستان و بلوچستان و با همکاری دانشگاه اوپسالای سوئد برگزار شد حضورتان ارائه می کنم که خواندن  آن خالی از لطف نیست.

محمد اویس پیام 

جمعه صبح، 87/8/10

با سلام و عرض خسته نباشید، لطفا خود را معرفی کنید:

- محمد دبیرمقدم هستم، عضو هیئت علمی دانشگاه علامه طباطبائی .

خوشحالم که در نخستین همایش بین المللی زبان ها وگویش های ایران که در دانشگاه سیستان و بلوچستان و با همکاری دانشگاه اوپسالای سوئد برگزار شد و بنده از اعضای کمیته علمی این همایش بودم، شرکت کردم.

همایش را مختصرا ارزیابی کنید:

- استقبال بسیار خوبی شده بود؛ حدود 140 چکیدهدبیرمقدم رسیده بود، از بیست و چند کشور جهان و همچنین از دانشگاه های مختلف ایران اساتید، دانشجویان دکتری و محققان حضورداشتند. برای من واقعا سعادتی بود که در این همایش باشم، بخصوص که من به زبان بلوچی بسیار علاقه مندم و مقاله ی من در این زمینه بود و مقالات دیگری هم در این خصوص دارم. بنابراین برای من فرصتی بسیار گرانقدر و مغتنم بود که در خدمت همکاران، دوستان و دانشجویان باشم و همچنین از نزدیک شاهد رشد دانشگاه سیستان و بلوچستان باشم که برای من مایه ی دلگرمی است که اینقدر خدمت و پیشرفت و علاقه و کار و توانی که اکنون به کار بسته شده  را در دانشگاه می بینم و همه -اعضای هیئت علمی، دانشجویان، کسانی که کار می کنند و به بهروزی و ارتقای علمی دانشگاه فکر می کنند- باید قدردان باشند. چرا که این عمده ترین نمود وسعت هر دانشگاهی است.

اگر امکان دارد زمینه هایی را که در آن کار و تحقیق کرده اید، به اختصار بیان کنید:

اگر کتاب های من را دیده باشید، بیشتر کارهایم نظری است؛ معرفی نظریه های  زبان شناسی در 15سال گذشته.  ولی از  سال پیش به زبان ها  و گویش ها ی ایرانی علاقه مند شدم و هر روز احساس می کنم نسبت به روز قبلم متفاوت هستم چرا که از این گنجینه و انبار علمی و فرهنگی هر روز چیزی آموختم. بنابراین من مفتخر هستم که به این حیطه وارد شدم و بسیار بسیار خوشحالم که یکی از زبان هایی که روی  آن به صورت گسترده کار کردم  و در حال کار هستم زبان بلوچی است که گونه های مختلف و متنوعی دارد و خدا را شکر می کنم  که من به این مسیر افتادم.

آقای دکتر فرمودید که در زمینه ی زبان بلوچی پژوهش هایی دارید، لطفا بیشتر توضیح دهید:

من از چند جنبه روی زبان بلوچی کار کرده ام.  در واقع به بررسی ساختارهای دستوری و مشخصات نحوی زبان بلوچی پرداخته ام.  از جمله روی دو گونه ی بلوچی در منطقه ی ایرانشهر (بلوچی اربابان یا دهقانان و بلوچی بلوچان( . چیزی که ما در زبان شناسی می گوییم" دو گویش اجتماعی". یک ویژگی که در تعدادی از زبان ها ی ایرانی یافت می شود و  در فارسی میانه هم وجود داشته است که "اِرگتی"  نام دارد .یعنی اینکه  مقایسه ی این زبان ها در فعل ها ی متعدی و لازم در زمان حال با فعل های لازم و متعدی در زمان گذشته مطابقت نشان می دهد .بنده روی این مبحث، در مورد تنوعی که وجود دارد در این همایش صحبت کردم و آن را با "بلوچی زابلی" -بلوچی که در سیستان رایج است- مقایسه کردم و تفاوت هایشان را ذکر نمودم.
در مورد دوره ی تکوینی زبان فارسی نو یا فارسی دوره ی اسلامی (دری) که در ادامه اش فارسی معاصر هست سه دیدگاه در سطح بین المللی وجود دارد .اتفاقا دو نفر از کسانی که در این مورد کتاب و مقاله دارند یکی پروفسور"اوتا" ست که حضور داشتند و دیگری دکتر صادقی .من دیدگاه خودم را در این زمینه مطرح کردم؛ مبنی بر اینکه شواهد و داده های زبان بلوچی می تواند در روشن کردن نقاط ابهامی که درباره ی شکل یادگیری زبان فارسی وجود دارد به عنوان یک زبان ایرانی دیگر کمک کند. این موضوع، اهمیت زبان ها و گویش های رایج در ایران را نشان می دهد کما این که این زبان ها فی نفسه دارای نظام بسیار ویژه و به لحاظ زبان شناختی جالب هستند و هم به لحاظ روشن کردن بیشینه ی تحولات زبان فارسی می توانند راه گشا باشند. بنده این ارتباط را مطرح کردم و خوشحالم که استادان غربی که در این زمینه صاحب اثر هستند  و بیست و چند سال قلم زده اند، از عکس العمل هایی که در صحبت با من داشتند به نظر می رسید  از این تحلیل راضی بودند .بنابر این ما و مسئولین فرهنگی کشورمان، همه باید در مورد حفظ زبان ها و گویش های محلی تلاش بکنند و بکنیم .چرا که این ها گنجینه های تاریخی و بخشی از میراث ایرانی  و اسلامی و فرهنگی ما هستند و مغتنم و گرانبها هستند .

آیا زبان بلوچی از فارسی باستان به عنوان یک گویش جدا شده و بعد ها به مرور زمان به صورت نیم زبان و زبان در آمده یا خود از قبل به صورت زبان وجود داشته است؟

-  در تقسیم بندی همه ی این زبان ها یعنی بلوچی، کردی، فارسی، لکی، پشتو همه ی این ها نهایتا زبان ایرانی اند. یعنی یک زبان ایرانی مادر(            ) وجود داشته که این ها در واقع دختران آن زبان مادر هستند .البته در یک تقسیم بندی تاریخی، ما ابتدا زبان مادر را دو شاخه می کنیم. یکی شاخه ی غربی و یکی شاخه ی شرقی که پشتو شاخه ی شرقی است و شاخه ی غربی شامل فارسی، کردی، لری و بلوچی است. شاخه ی غربی، خود به دو شاخه ی جنوبی و شمالی تقسیم می شود. فارسی(باستان، میانه و نوین) در شاخه ی جنوبی و بلوچی در شاخه ی شمالی است .یعنی بلوچی و کردی و گیلکی و مازندرانی خواهران شاخه¬ی جنوبی (فارسی) هستند و در نهایت همه به یک نیای مشترک به نام زبان ایرانی وصل می شوند.

در مورد تقسیم بندی که فرمودید آیا زبان بلوچی مانند فارسی، دوره ی باستانی و میانه دارد؟

-بله، همه مرحله ی باستان،  میانه و نو دارند منتها ممکن است از یک زبان و گویشی به خاطر نداشتن خط و نظام نوشتاری، از مرحله ی میانه و باستانش سندی در دست نداشته باشیم و سابقه ی آن ها قابل تعقیب نباشد. در مورد زبان بلوچی یا بعضی زبان های خاص این مساله وجود دارد .مثلا در مورد پیشینه ی زبان ژاپنی که اعتبار بین المللی دارد و به عنوان یکی از زبان های مهم دنیا به حساب می آید، اختلاف نظر وجود دارد. یعنی در مورد مادر و خانواده اش 3-4 نظر وجود دارد چرا که ژاپنی  از قرن چهاردهم به بعد خط دارد و قبل از این از آن اطلاعی در نیست یعنی از ژاپنی میانه و ژاپنی کهن خط و اثری وجود ندارد. بنابراین این که از زبان ها و گویش ها ی ایرانی در مرحله ی میانه و باستان اثری به جا نمانده چیزی غیر عادی نیست. از  زبان مادی که خواهر زبان فارسی و زبان اوستا است غیر از چند کلمه اثری به جا نمانده است. به دلایل مختلف ممکن است این انقطاع حاصل شود ولی هیچ گاه از اعتبار آن زبان نمی کاهد .

جایگاه زبان بلوچی را در بین زبان های ایرانی و در کل چگونه ارزیابی می کنید و آینده اش را چطور می بینید؟

-به نظر من بلوچی پایگاه محکم خود را دارد و در بین زبان های ایرانی جایگاه مهمی دارد آنچه باید انجام بدهیم این است که زبان را بیشتر بشناسیم و در مورد ساختار ها ی آن تحقیق کنیم زیرا از این طریق می توانیم اطلاعات بسیار نویی را هم در مبحث زبان های ایرانی و هم در بخش نظریه های زبان شناسی به دست آوریم. زبان بلوچی زبانی ست ماندگار و  با توجه به تنوع گویشی که داخل آن وجود دارد و جمعیت قابل توجهی که به این زبان تکلم می کنند و پژوهش هایی که وجود دارد، من هیچ تردیدی ندارم که بلوچی قرن ها خواهد ماند.
ضمن این که ما باید همواره به یاد داشته باشیم که همه ی زبان های ایرانی پشتیبان زبان ملی هستند و زبان فارسی متعلق به هیچ قوم خاصی نیست، هویت ملی و پیشینه ی فرهنگی همه ی ماست. زبان های متعددی که در کنار فارسی وجود دارند در واقع نشانه هایی از پیشینه و تاریخ و سابقه ی کهن فرهنگ ایرانی اند و مجموعه ی این ها موجب عزت ما به عنوان یک کالبد واحد غنی از نظر مؤلفه های اجتماعی و فرهنگی هستند. بنابراین ما با یاددادن این زبان ها به بچه هایمان، این ها را حفظ کنیم.
بچه ای که دو یا چند زبان می داند به لحاظ شناختی نسبت به بچه ی تک زبانه بهتر است و در دنیا تک زبانگی متعارف نیست، تک زبانگی استثناست؛ چند زبانگی قاعده است. بنابراین همه ی این ها ارزش اند و باید آن ها را حفظ کنیم و در موردشان تحقیق کنیم.

با سپاس فراوان از وقتی که در اختیار ما قرار دادید.

(((  مطالبی از ویکی پدیا راجع به زبانهای ایرانی  )))

شباهت بلوچی با سیوندی

سیوندی زبان مردمسیوند75کیلومتری شمال شیراز تنها زبانی در جنوب غرب ایران است که جز زباهای ایرانی شمال غربی است. سیوندی از نظر صرف و نحو و واژگان بسیار به بلوچی شبیه است.

Sivandi     Baluchi     فارسی
kap                dap          دهان
dim                 dim         صورت
kowg             kug          کبک
oshter      hoshter         شتر
qazuk       qadduk         سرگین غلطان
Espid          Espid         سفید
shi                 shir          زیر

((  زبان‌های ایرانی  )) 

                                         (  شاخه  زبان‌های ایرانی غربی  )

شمال غربی :

باستان: مادی

میانه  : زبان پارتی (پهلوی اشکانی)

نو      : آذری | گیلکی | مازندرانی | تالشی | کردی کرمانجی | کردی سورانی | زازا-گورانی | سمنانی |

(  زبان‌های ایران مرکزی   )

|  بلوچی[۱]   |   سیوندی

جنوب غربی[۲]    

باستان : پارسی باستان

میانه   : پارسی میانه (پهلوی)

نو       : فارسی | لری | بختیاری | بشاکردی | کمزاری | تاتی اران

(  زبان‌های ایرانی شرقی  )

شمال شرقی    

باستان: اوستایی[۳] 

میانه  : سغدی | خوارزمی | بلخی | سکایی غربی | آلانی | سرمتی 

نو      : آسی | یغنابی (سغدی نو)

جنوب شرقی    

میانه: سکایی-تخاری 

نو: پشتو | زبان‌های پامیری | پراچی | ارموری | منجی | یدغه

۱-بلوچی به خاطر مهاجرت گویشورانش، از نظر جغرافیایی به جنوب شرق فلات ایران منتقل شده.

۲-شاخه جنوب غربی را شاخه فارسی‌تبار نیز می‌گویند.

۳-بیشتر زبان‌شناسان، اوستایی را در مرز شاخه‌های غربی و شرقی دسته‌بندی می‌کنند.